Hökm: Saxta xəbər

Xülasə: “Obyektiv” telekanalının “Gecə efiri” verlişində aparıcı və dəvət olunmuş qonaqlar tərəfindən koronavirusla, peyvəndlərlə bağlı çox sayda yanlış məlumat və konspirasiya nəzəriyyəsi yayımlanıb. Əsassız və saxta ittihamlar bu məsələlərlə bağlıdır: Koronavirusa qarşı “Oxford”-un yaratdığı peyvənd genetik olaraq dəyişdirilib və insanın genetik məlumatının dəyişdirilməsi məqsədi daşıyır; Bill Qeyts əhalinin sayının 7-9 milyard azaldılmasını planlaşdırır; Qrip peyvəndi fırıldaqçılıqdır; Assosiasiya müqaviləsinə əsasən əgər valideyn uşağını peyvənd etdirmirsə, uşağı ondan alırlar; hər bir ittiham əsassızdır və konspirasiya nəzəriyyəsidir.

Analiz:
Sosial şəbəkədə “Obyektiv” telekanalının efirində yayımlanmış verilişdə “Nodar Qoqebaşvili – professor, akademik, immunoloji araşdırmalar üzrə tanınmış tədqiqatçı yeni “korona peyvəndinin” bizə hansı ziyanı vura biləcəyini ətraflı şəkildə izah edir” başlığı ilə video paylaşılıb. Videoda digər saxta xəbərlər və yanlış məlumatlar da var. Bunu aşağıda müzakirə edəcəyik.

İddia: “Oxford”-un koronavirusa qarşı yaratdığı peyvəndin geni dəyişdirilib və insanın genetik məlumatının dəyişdirilməsi məqsədi daşıyır
Hökm: “Fakt-Metr”-in araşdırmasına görə, qeyd olunan məlumat saxta xəbərdir.

Covid-19-a qarşı peyvəndlə bağlı dəfələrlə yanlış məlumat yayımlanıb. Onlar arasında peyvəndin insanın genetik kodunu dəyişməsi barədə iddia da var.

Güman ki, peyvəndin insan genetikasını dəyişmək üçün nəzərdə tutulmasını iddia etmək, peyvənd tiplərindən biri, DNT peyvəndi ilə əlaqədardır. Ümumiyyətlə, bütün tip peyvəndlərin ümumi funksiyası orqanizmdə yad cisimlər yaratmaqdır. DNT peyvəndi virusun genetik kodunun kiçik hissəsinin (DNT və RNT) immun cavabının stimullaşdırılması üçün virusa yoluxmamış xəstəyə vurulmasını nəzərdə tutur.

Korneli Universitetinin Elmi Alyans Qrupunun dəvət olunmuş tədqiqatçısı Mark Linas peyvənd və genetik dəyişiklik barədə “Reuters”-lə söhbəti zamanı bildirib. Onun sözlərinə görə, heç bir peyvəndin, eləcə də DNT peyvəndinin insan orqanizminin hüceyrə nüvəsi ilə əlaqəsi yoxdur və müvafiq olaraq, onda dəyişiklik də yaratmır. Genetik dəyişiklik zamanı isə yad DNT hüceyrə nüvəsinə daxil edilir. Peyvəndlər isə bu prinsiplə təsir göstərmirlər. Müvafiq olaraq, onun insan orqanizminə daxil edilməsi insanın genetik koduna təsir göstərə və ən əsası dəyişə bilməz.

Çin alimləri yeni koronavirusun genomunu yayımlayanda, Oxford Universitetinin araşdırmaçıları Covid-19-a qarşı peyvənd üzərində ilk dəfə 2020-ci ilin 10 yanvar tarixində işləməyə başlayıblar. Oxford peyvəndinin hazırlanması üçün şimpanze adenovirusu peyvəndinin texnologiyasından istifadə olunub. Peyvənd vurulması zamanı insanın bədəninə qripin zəifləmiş, fəal olmayan, zərərsiz patogen orqanizmini – virusu yeridirlər. Bu isə insan orqanizmində immunitetin yaranmasına dəstək olur. Peyvənd immun sistemi özünü müdafiəyə qaldırır, bu antitellərin yaranması ilə özünü göstərir. İnsan bədəninə düşmüş peyvənd immunitetin yaranmasına sərf olunan genetik koddan səciyyəvi zülal hazırlamaq üçün istifadə edir. Əgər koronavirus mikrobu yenidən bədənə düşərsə, immun sistem ona qarşı mübarizəyə artıq hazır olur.

Yuxarıda qeyd olunanlardan irəli gələrək, koronavirus peyvəndinin insanın genetik kodunu dəyişə biləcəyi iddiası səhvdir.
Qlobal Peyvənd Alyansının məlumatına görə, heyvanlar üzərində peyvəndin yoxlanmasından uğurlu nəticə əldə etdikdən sonra, ondan insanlar üzərində istifadə etməyə başlayıblar. Kliniki araşdırmanın birinci/ikinci fazası 23 aprel tarixində başlayıb. Tədqiqatın nəticələri göstərəndə ki, peyvəndin qeyd olunan variantı hər hansı nəzərə alınmamış reaksiya vermir, araşdırma prosesi Böyük Britaniyada 28 may tarixində ikinci/üçüncü fazaya keçdi. Onun orta təsirliliyi hələ ki, təxminən 70%-dir. Ehtimal olunur ki, qeyd olunan peyvənd 90%-lik təsirə çatacaq, ancaq hazırda müvafiq dozanın əhalidə yoxlanması prosesi aparılır.

İddia: Bill Qeyts öz peyvəndi ilə əhalinin 7-9 milyard azaldılmasını planlaşdırır.
Hökm: “Fakt-Metr”-in araşdırmasına görə, qeyd olunan məlumat saxta xəbərdir.

Bill Qeytslə bağlı sosial şəbəkədə çox sayda saxta xəbər yayımlandı. Guya Bill Qeytsin peyvəndlə dünya əhalisinin azaldılması məqsədini güdməsi iddiası “The Sovereign Independet” qəzetinin 2011-ci ilin iyun ayı nəşrinin birinci səhifəsini yayımladıqdan sonra yarandı. Üz qabığındakı „The Zero Carbon Solution!“ yazısı Bill Qeytsin karbon dioksid tullantılarını sıfır səviyyəyə endirməklə bağlı planını nəzərdə tutur. Qeyts həmin planda 2011-ci ilin fevralında TED konfransda çıxışı zaman danışıb. O, 30 dəqiqəlik çıxışının giriş hissəsində bildirib ki, baxmayaraq peyvəndin hazırlanması və verilməsi Afrika kimi kasıb əhali üçün həyatı əhəmiyyət daşıyır, qeyd olunan qrup üçün iqlim dəyişikliklərindən yaranan problemlər heç də ondan az əhəmiyyət daşımır. Onlar üçün iqlimin dəyişməsi müvafiq qida məhsullarının yox olması və aclıqdan yaranmış ölüm halları deməkdir.

Bill Qeyts karbon dioksid tullantılarının səviyyəsinin dünyada hansı əsas amillər müəyyən etdiyini izah edib. Həmin amillər: 1. Yer kürəsində əhalinin sayı; 2. Orta hesabla bütün həyatı boyunca bir adama lazım olan müxtəlif növ xidmətlərin vahidliyi; 3. Xidmətlər üçün sərf olunan enerjinin miqdarı; 4. Həmin xərclənmiş enerjidə karbon dioksidin tərkibi. Qeyts hesab edir ki, həmin 4 amilin miqdarının yavaş-yavaş azaldılması yekunda yer kürəsində karbon dioksidin səviyyəsi və iqlim dəyişikliyindən yaranacaq problemlərin yüngülləşdirilməsinin ilkin şərti olacaq. Məhz bu kontekstdən irəli gələrək o, sonrakı sözləri deyir: “Bu gün dünya əhalisi 6,8 milyard təşkil edir. Bu say 9 milyarda qədər artacaq. Əgər biz yeni peyvəndin hazırlanması və reproduktiv səhiyyə xidmətlərinin yaxşılaşdırılması baxımından fəaliyyətimizi gücləndirsək, əhalinin artımını 10-15 faiz azaldarıq.”

Bu bəyanatda Bill Qeyts əhalinin sayının azaldılmasını deyil, əhalinin artım tempini tənzimləməyi nəzərdə tutur. Bu isə peyvəndin hazırlanması və dolğun səhiyyə sisteminin yaradılması ilə mümkün olacaq. Məlum olduğu kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çoxuşaqlılıq çox sayda fəhləyə ehtiyac duyulması və inkişaf etməmiş səhiyyə şəraiti ilə də izah olunur.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə səhiyyə sistemi əlçatan deyil, uşaqlara peyvənd vurulmadığına görə ölüm halları tez-tez baş verir. Bu isə ailələrdə çoxuşaqlılığa da səbəb olur. Bill Qeytsin sözlərinə görə, peyvəndlərin düşünülməsi və həssas qruplara verilməsi çox sayda uşağın həyatını xilas edəcək. Bu valideynlər üçün iqtisadi və səhiyyə problemlərinə görə çoxuşaqlılıq ehtiyacı yaratmayacaq.
Müvafiq olaraq, Bill Qeytsin məqsədinin məcburi peyvəndlə əhalinin azaldılması olduğunu iddia etmək həqiqətə uyğun deyil. Həqiqətdə isə Qeyts peyvəndlərin vaxtında düşünülməsinin vacib olduğunu diqqətə yetirir. Bu öz növbəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhalinin həddən artıq artmasının səbəblərini həll edəcək.
İddia: Qrip peyvəndi fırıldaqçılıqdır, bunu Donald Tramp da təsdiqləyib.
Hökm: “Fakt-Metr”in araşdırmasına görə, qeyd olunan məlumat saxta xəbərdir.

Donald Tramp “Washington Examiner” nəşriyyatı ilə müsahibəsində qrip peyvəndi ilə bağlı etirazını bildirib. Ancaq bu Trampın qrip peyvəndinə olan ehtiyacı şübhə altında qoyduğu ilk hal deyildi. O, bildirirdi ki, ətrafında qripdən ölən adam tanımır.
Həqiqətdə, CDC-in ilkin qiymətləndirməsinə görə, ABŞ-da 2019-2020-ci il qrip mövsümündə 39 milyondan 56 milyona qədər adamda qrip virusu var idi. Ölüm göstəricisi 24 mindən 62 minə qədər idi. 2010-cu ildən ABŞ-da hər il 9 milyondan 45 milyona qədər adam qripə yoluxurdu. Bu hallardan hər il 12 mindən 61 minə qədəri ölümlə nəticələnirdi.

CDC-dən bildirildiyinə görə, qrip peyvəndi ABŞ-da hər il on minlərlə adamın xəstəxanalara yerləşdirilməsi halını aradan qaldırır. Peyvəndin vurulmasının çox az riski (əks təsirlər iynənin yerində ağrı, qızartı, ya da şişmədən ibarətdir. Yüngül baş ağrısı, əzələ ağrısı və yorğunluq ola bilər) və əhəmiyyətli dərəcədə xeyri var. Araşdırmalar göstərir ki, qrip mövsümündə peyvəndin vurulması ABŞ-ın ümumi əhalisində yoluxma riskini 40%-dən 60%-ə qədər azaldır.

Kaiser Permanente Washington Health Research Institute-nin veb-səhifəsində məqalə yayımlanıb – “qrip peyvəndi barədə 10 mif”. Onlar arasında guya qrip peyvəndinin insanı qripə yoluxdurması kimi yanlış fikirlər var; Qrip peyvəndi zərərli dərmanlardan ibarətdir və bu qripdən daha pis yan təsirlər göstərir. Onuncu mif məhz Donald Trampın şərhi ilə bağlıdır. O, bildirib ki, heç vaxt qripə yoluxmayıb və ona görə də peyvəndə ehtiyac yoxdur. Sağlamlıq üzrə ekspertlər bildirirlər ki, koronavirus pandemiyası zamanı qrip peyvəndi xüsusilə vacibdir ki, səhiyyə sistemi hər iki virusla mübarizədə yüklənməsin.

Qeyd olunan fikri gürcü epidemioloqları da paylaşır. Xəstəliklərə Nəzarət Milli Mərkəzinin direktoru Amiran Qamkrelidze risk qrupa daxil olan adamları qripə qarşı peyvənd vurdurmağa çağırır. Onun bildirdiyinə görə, əhalinin vaxtında qripə qarşı peyvənd vurdurmasının böyük əhəmiyyəti var. Onun müdafiəsi 60-75%- çərçivəsindədir. Eləcə də nəzərə alınıb ki, koronavirusdan fərqli olaraq artıq qripin müalicəsi üçün dərman var. Müvafiq olaraq koronavirus şəraitində tövsiyə olunan tədbirlərlə yanaşı qripə qarşı peyvənd də tövsiyələrdən biridir.

Bunların hamısını nəzərə almaqla qripə qarşı peyvəndin fırıldaqçılıq olduğunu iddia etmək yanlış və əsassızdır.

Donald Tramp nəinki koronavirusa qarşı çıxır, hətta onu dəstəkləyənlərdən biridir və dərhal yayılmasının tərəfdarıdır. Ancaq Tramp peyvəndin vurulmasının ictimai məcburiyyət olmasını planlaşdırmırdı, heç yeni seçilmiş Prezident Co Bayden də bunu anons etmir.

İddia: Avropa İttifaqı ilə Assosiasiya müqaviləsinə əsasən əgər valideyn övladına peyvənd vurdurmursa, uşağı ondan alırlar.
Hökm: “Fakt-Metr”-in araşdırmasına görə, qeyd olunan məlumat saxta xəbərdir.

Avropa İttifaqının hər bir ölkəsi immunizasiya proqramını özü müəyyən edir (məcburi, ya könüllü). Onların əksəriyyəti qeyd olunan proqramı məcburi deyil tövsiyə xarakteri ilə həyata keçirir. Milli hökumətlər belə faktorları nəzərə alırlar: səhiyyə sistemləri, qanunvericilik çərçivələri və mədəni normalar.

Avropa İttifaqının 12 ölkəsində müəyyən xəstəliklərə qarşı uşaqlara peyvənd vurulması məcburidir, ancaq onların hər birində peyvəndlər müxtəlifdir.
Avropa İttifaqı ilə Assosiasiya müqaviləsinin heç bir bəndində əgər valideyn övladına peyvənd vurdurmazsa, uşağı ondan alırlar yazısına rast gəlmirik. Bu kimi yanlış məlumatlar Avropa İttifaqına qarşı istiqamətlənmiş əsas narrativlərdən biridir. “Uşaq hüquqları məcəlləsinə” əsasən kasıblığa görə ailələrdən uşaqları alırlar, qulaq çəkməyə görə valideynlərin hüququ əlindən alınır və s. kimi mövzularla bağlı saxta xəbərlər yayılır.

Bu şəraiti nəzərə alaraq “Avropa İttifaqı ilə Assosiasiya müqaviləsinə əsasən əgər valideyn övladına peyvənd vurdurmazsa, valideyn hüququndan məhrum edirlər” iddiası yanlış məlumatdır və əsassızdır.